Kienzle, de Volkswagen van de reiswekkers

Als je vandaag een opvouwbare reiswekker in een leren etui ziet, is de kans groot dat ergens in de kast van een opa of op een rommelmarkt een Kienzle-variant opduikt. De Duitse fabrikant Kienzle Uhren groeide van een kleine Zwarte Woud-werkplaats uit tot een van de belangrijkste producenten van alarm- en reiswekkers in Europa – en precies die reiswekkers zijn misschien wel hun meest charmante nalatenschap.

Van Schwenningen naar de wereld

Kienzle begint in 1822, wanneer Johannes Schlenker in Schwenningen (Zwarte Woud) een kleine werkplaats opent voor wand- en penduleklokken. Het is nog puur ambachtelijk, met houten gangen en beschilderde schilden, zoals je die kent van klassieke Schwarzwalder klokken.

De echte versnelling komt als Jakob Kienzle in 1897 de leiding overneemt. Hij voert het “American System” in: gestandaardiseerde onderdelen, massaproductie, lopende band. De focus ligt al snel op betaalbare wek- en alarmklokken; rond 1899 produceert de fabriek al meer dan 160.000 stuks per jaar, en in de decennia daarna loopt dat op tot miljoenen tijdmeters. 

In die brede catalogus – van wandklokken en torenklokken tot dashboardhorloges voor Rolls-Royce – duiken in de eerste helft van de 20e eeuw ook compacte “travel alarms with foldable cases” op: precies de reiswekkers waar verzamelaars nu naar speuren. 

De geboorte van de reiswekker

De reiswekker is een kind van zijn tijd. Zakelijke reizigers, vertegenwoordigers en toeristen zijn begin 20e eeuw steeds meer onderweg per trein, boot en later vliegtuig. Een betrouwbare wekker in je koffer is dan geen luxe maar noodzaak. Hotel-wekdiensten waren niet altijd te vertrouwen, en de mobiele telefoon bestond uiteraard nog niet.

Kienzle speelt daar slim op in. Op basis van hun goedkope maar robuuste alarmklok-kalibers ontwikkelen ze compacte tafelklokjes die je dicht kunt klappen in een beschermende behuizing. Die eerste generaties hebben vaak:

• een metalen kast in een gevouwen lederen of kunstlederen etui;

• opstaande lunette die de wijzerplaat beschermt als de klok dicht is;

• een eenvoudig, goed afleesbaar wijzerblad met Arabische cijfers en soms 24-uurs-ring;

• lichtgevende wijzers of puntjes op de uren, zodat je ze in een hotelkamer toch kunt aflezen.

Het principe is altijd hetzelfde: eenmaal open vormt het etui een klein standaardje, zodat de klok onder een lichte hoek op nachtkastje, treinplankje of scheepskajuit kan staan. Klap je hem dicht, dan wordt het een plat pakketje dat zo in jaszak, handtas of koffer past.

Design: van Art Deco tot jaren-’70 chroom

Omdat Kienzle tientallen jaren reiswekkers bouwt, zie je de stijl veranderen met de tijd:

• Art-Deco en interbellum (ca. 1920–1940)
  Strakkere, geometrische vormen, soms met goudkleurige randen en elegante cijfers. De etuis zijn vaak bekleed met leer of kunstleer in bruin, groen of bordeaux. 

• Na-oorlogse wederopbouw (1940–1960)
  Functionaliteit staat centraal: degelijke mechanische uurwerken, vaak 1- of 2-daags, met duidelijke wijzerplaten en eenvoudige kasten. Ze worden massaal geëxporteerd tijdens het Duitse “Wirtschaftswunder”.

• Midden 20e eeuw (1960–1970)
  Hier komen de echt herkenbare “vintage” reiswekkers: vierkante wijzerplaten, soms in een goudkleurige metalen kast met felgekleurde bekleding (rood, groen, blauw). De stijl is licht, modern en typisch jaren zestig.

In al die decennia blijft het basisidee hetzelfde: een mechanische wekker, opwindbaar aan de achterkant, met aparte sleutel of kroon voor uurwerk en alarm. De juwelen-aantallen liggen vaak bescheiden (of zelfs pin-lever), wat Kienzle-reiswekkers technisch misschien minder exclusief maakt dan Zwitserse concurrenten, maar juist daardoor konden ze voor een groot publiek betaalbaar blijven.

Reiswekkers in het dagelijks leven

Wat maakt die Kienzle-reiswekkers zo interessant, behalve de nostalgie? Een paar dingen:

1. Ze zijn echte gebruiksvoorwerpen.
   De meeste exemplaren vertonen patina: slijtage op de hoeken, craquelé in het leer, soms een vervaagde wijzerplaat. Dat vertelt letterlijk reisverhalen – hotelkamers, nachttreinen, pensions aan zee.

2. Ze verbinden huis en reis.
   Qua techniek zijn het gewoon kleine tafelwekkers, maar de behuizing maakt ze mobiel. Je nam een stukje “thuis” mee op reis – dezelfde tik en dezelfde alarmtoon als op het nachtkastje.

3. Ze staan midden in de Kienzle-strategie.
   Kienzle bouwde zijn naam uit op betaalbare massaproductie. Reiswekkers pasten perfect in dat plaatje: klein, slim geconstrueerd, en in grote aantallen te maken met dezelfde mechanische kern als de gewone wekker. 

Van mechanisch naar quartz en digitaal

In de jaren ’70 en ’80 zorgt de quartzrevolutie ook bij Kienzle voor een omslag. Het merk introduceert kwartshorloges, radio-gestuurde klokken en allerlei elektronische noviteiten. De klassieke mechanische reiswekker krijgt concurrentie van lichtere, goedkopere digitale reiswekkers. 

Vandaag de dag verkoopt Kienzle (via merklicenties) vooral moderne, batterij-gevoede reis- en tafelwekkers, vaak met extra’s als temperatuur- en datumaanduiding en LED-backlight – praktische reismaatjes, maar natuurlijk met een heel andere charme dan de oude opwinders. 

Verzamelen: waar let je op bij een Kienzle-reiswekker?

Voor een site als vintagestopwatches.com zijn Kienzle-reiswekkers interessante “instapstukken” in de wereld van vintage horologie. Enkele punten voor verzamelaars:

• Staat van het etui: leer of kunstleer scheurt snel; een strak, nog mooi gekleurd etui is een groot pluspunt.

• Wijzerplaat en radium/lume: veel oude exemplaren hebben verkleurde of afbrokkelende lichtgevende verf; mooi patina is oké, maar let op los stof achter het glas.

• Gang en alarm: idealiter tikt hij door en werkt het alarm. Veel exemplaren hebben een service nodig; mechanisch zijn ze meestal goed te redden.

• Herkomst: doosje, handleiding of gravure (“souvenir”, bedrijfsnaam) geven extra verhaal en verzamelwaarde.